Không biết tự bao giờ, dãy núi và dòng sông này đã trở thành biểu tượng cho một vùng “địa linh, nhân kiệt” của mảnh đất miền Trung. Có ai đó đã từng nói: “Núi Hồng - Sông Lam nếu ai chưa đến một lần sẽ chưa biết thế nào là xứ Nghệ”.
Theo quốc lộ 1 đi về hướng Nam, vừa qua khỏi thành phố Vinh bạn đã gặp ngay cầu Bến Thủy sừng sững vắt qua đôi bờ một dòng sông rộng. Đó là sông Lam.
Dòng sông lớn nhất xứ Nghệ - Tĩnh này còn có tên là sông Cả. Và phía bên kia cầu, ngay sát bờ sông là dãy núi Hồng Lĩnh chập trùng, kỳ vĩ như một bức trường thành. Có lẽ tạo hóa đã dựng bức trường thành ấy để trấn giữ không cho phong ba bão táp từ biển Đông tràn vào làm kinh động đến dòng sông và che chở cho cuộc sống của muôn dân của một vùng đất giàu truyền thống cách mạng nhưng đầy lòng nhân ái.
Men theo bờ cát từ các bãi biển Cửa Lò (Nghệ An), về hướng Nam, hoặc Xuân Thành (Hà Tĩnh) hướng Bắc,bạn sẽ gặp một cửa biển thật đẹp - đó là cửa Hội, nơi sông Lam hòa vào biển cả. Từ đây bạn có thể lên thuyền ngược dòng sông đi sâu vào đất liền để đến với những danh lam, thắng cảnh nổi tiếng của cả Nghệ An, lẫn Hà Tĩnh.
Con sông Lam có chiều dài 432 km, trong đó có 20km hạ lưu là phân thủy của 2 tỉnh. Qua vài chục ki-lô-mét với dòng chảy rộng lớn, ngang qua núi Thành, bạn sẽ gặp một ngã ba sông. Đó là chỗ hợp dòng của sông Lam với sông La. Con sông này cũng là sự hợp thành của những dòng sông mang tên Ngàn Sâu, Ngàn Phố, từ các huyện Hương Khê, Hương Sơn đến bến Tam Soa - Đức Thọ (Hà Tĩnh). Chỉ vài chục ki-lô-mét ở đoạn hạ lưu, đoạn cuối sông Lam chảy ngay dưới chân dãy núi Hồng Lĩnh, tạo nên một cảnh quan vừa thơ mộng, vừa hùng vĩ.
Theo con thuyền ngược dòng từ cửa Hội, nhìn vào bờ Nam, du khách sẽ nhìn thấy làng cá nổi tiếng Hội Thống. Ở đó nhân dân tự hào với một ngôi đình dựng từ thế kỷ XVII với những chi tiết công trình được điêu khắc, chạm trổ thật tinh xảo. Ngược dòng đến chân núi Hồng Lĩnh, lại bắt gặp bến Giang Đình - một di tích được xếp hàng “bát cảnh” của huyện Nghi Xuân. Và kia nữa, đền Củi vừa thờ Liễu Hạnh công chúa, vừa thờ Đại vương Trần Quốc Tuấn và tướng lĩnh Hoàng Mười. Đền Củi nằm tựa mình trên mái Bắc ngọn Ngũ Mã của núi Hồng Lĩnh. Đây là nơi núi Hồng vươn mình sà xuống sông Lam và dòng sông dịu dàng ôm quanh chân núi để tạo nên một vùng sơn thủy hữu tình.
Ngược dòng sông Lam đi tiếp đến ngã ba núi Thành, bạn sẽ bắt gặp một bãi đá ngầm lúc chìm, lúc nổi theo mực nước thủy triều. Bãi đá này có tên gọi là Phù Thạch. Bờ phía Nam đã từng một thời vang bóng bởi một thương cảng sầm uất. Cũng chính nơi đây đã từng là kinh đô kháng chiến của nhà Hậu Trần đầu thế kỷ XV, gắn liền với tên tuổi Nguyễn Biểu. Cả một vùng châu thổ phía Nam của dòng Lam Giang này từ nổi tiếng là vùng đất học, ở đây thời nào cũng có nhiều nhà khoa cử nổi tiếng. Rời bến thuyền, bạn có thể lên núi Hồng Lĩnh để xem và nghe về những huyền thoại cổ tích. Núi Hồng có 99 đỉnh, mỗi đỉnh có những cái tên gắn với hình thù, dáng núi như Thiên Tượng (voi trời), Ngũ Mã (5 ngựa). Sư Tử, Hàm Rồng..., hoặc có đỉnh được đặt tên theo truyền thuyết cổ tích, theo danh nhân như Rú Cơm, Rú Cà, Hương Tích, Lão Quân, Trần Soa, Liệt Sơn..., đỉnh cao nhất 678m so với mặt biển. Tương truyền, có một ông khổng lồ (tên gọi là ông Đùng) đã gom nhặt những quả núi mọc lẻ tẻ ở vùng châu thổ Lam giang và La giang đem về đây xếp thành dãy Hồng Lĩnh. Cũng chính ông Đùng đã đào quặng sắt ở trong các ngọn núi đem đến làng Vân Chàng và Trung ương dạy cho dân làm nghề rèn - một nghề truyền thống vẫn còn lại đến ngày nay.
Hồng Lĩnh có nhiều khe suối tuy không sâu, không lớn, nhưng nước ở đó không bao giờ cạn, 4 mùa trong vắt. Theo truyền thuyết, xưa kia khi Dương Vương mở nước đến vùng này, ông dạo chơi xem phong cảnh và đã chọn Hồng Lĩnh làm kinh đô. Tại đây Dương Vương đã kết duyên cùng Thân Long và sinh ra Long Vương (Lạc Long Quân). Suốt mấy ngàn năm, Hồng Lĩnh đã tích tụ bao khí chất con người xứ Nghệ để trở thành biểu tượng của một vùng văn hóa. Trải qua bao thời kỳ dựng nước và giữ nước, giờ đây trên núi vẫn còn giữ lại được những dấu ấn về lịch sử, văn hóa có giá trị lớn. Những ngôi chùa như Hương Tích, Thiên Tượng, Chân Tiên... từ bao đời này đã trở thành những biểu tượng cho cuộc sống tâm linh của nhân dân trong cả nước. Núi Hồng – sông Lam đã trở thành biểu tượng và là nơi chung đúc tụ khí của vùng đất xứ Nghệ.
